Manastiri Fruške Gore kao resurs razvoja verskog turizma Srbije

Verski turizam je jedan poseban deo turizma, i kao takav podrazumeva putovanja zbog poseta različitim religioznim centrima, svetilištima, spomenicima, lokalitetima, građevinama od istoriskog i arhitektonskog značaja.
Dakle, da bi se moglo govoriti o religijskom turističkom putovanju, motivi moraju biti prevashodno religijski. Bilo da je u pitanju hodočašće, poklonička putovanja, molitva i potraga za iscelenjem ili prisustvo nekoj religijskoj ceremoniji. Religijski turizam predstavlja najstariji zabeležen vid turizma, a možemo ga svrstati i u podvrstu kulturkog turizma. U svetu kulturni i verski turizam predstavlja značajan segment privrednog razvoja svake države i regije, kome se poklanja posebna pažnja. On predstavlja jedan od važnih nacionalnih projekata koji se tiču njegove održivosti i daljeg razvoja.Veliku dobrobit za ekonomiju i privredu predstavlja verski turizam, koji uprkos globalnim finansijskim problemima, ne beleži pad prometa. Prema podacima Svetske turističke organizacije stručnjaci predviđaju da će 2020.god. svetom godišnje „lutati“ oko 1,6 milijardi turista, a da će među njima biti 15% onih koji na put kreću s jasno definisanim verskim ciljem, što je znatno više nego sada.

Koristeći neke od metoda istraživanja (metoda analize, sinteze i metoda komparacije), mogu se doneti jasni i svrsishodni zaključci koji podržavaju akciju, bar sudeći po turističim kretanjima koja su motivisana verskim putovanjima i samim potencijalima kojim raspolaže Srbija. Verski turizam moze imati izuzetan uticaj na razvoj turizma uopšte, posebno ako uzmemo u obzir činjenicu da religijski turizam nema sezonski karakter, već su kretanja više vezana za određene datume ili neke posebne događaje.

Prva ciljna kretanja, i to često masovna, bila su usmerena prema svetilištima i svetim gradovima širom planete. Mnogo, mnogo kasnije, oko 1850. god. engleski monasi  hodočasnicima nude i smeštaj. Tako su nikle skromne manastirske zgrade izdeljene u sobičke, u kojima su vernici mogli da se na miru mole, odmore i za to plate ako imaju čime. Pažnja se više usmerava na smeštaj vernika, što je i prouzrokovalo gradnju hostela. Od sredine prošlog veka, kada se turizam zahuktava, renovirani hosteli postaju svratište za brojne turiste. U poslednjih pet godina oni ulaze u modu kao rimejk prošlosti i često pružaju utočište porodicama, sportistima, pa i poslovnim ljudima u udobnim prostorijama za jednu do deset osoba. Pravi verski turizam je delatnost novijeg datuma, a odlikuje ga brzo širenje, posebno u katoličkom svetu. Rim je danas više meta hodočasnika, nego takozvanih običnih turista.  Pored velikobrojne zastupljenosti katolicizma u svetu za epicenter svetskog verskog turizma se ne smatra Rim, već Meka. Za vernike, turiste vrlo je privlačan i ''najsvetiji'' Jerusalim, s obzirom da se oko njega otimaju pripadnici sve tri monoteističke religije. Verska putovanja imaju podjednaku važnost u svim religijama sveta.
Srbija je bogata duhovnim nasleđem koji izaziva veliki interes različitih ciljnih grupa, od turističkih do verskih. Kako je godina 2009. proglašena za godinu verskog turizma, Srbiji se ukazala dobra prilika za promociju srpskih manastira i crkava. Srbija bi sa svojih pet verskih zajednica i manastirima koji su u samom vrhu evropske i svetske duhovnosti mogla postati jedna od glavnih destinacija turista s ovakvim interesovanjima. Ona poseduje veliko kulturno-istorisko blago koje se ogleda u manastirima i crkvama sednjovekovnih arhitektonskih stilova.
Teško je razumeti srpski narod ako se ne poznaje istorija njegovih hramova. Neki su van naselja, usamljeni i sakriveni u neprohodnim šumama i na teško dostupnim mestima. Negde ih na malom prostoru ima u velikom broju (Ovčarsko - Kablarska klisura, Ibarska dolina, Fruška Gora). Turci su ih rušili i palili više puta, a narod ih uporno obnavljao. Najstariji hramovi potiču iz XII veka, a sačuvana je i jedna crkva iz IX veka (Petrova crkva). Srpski hramovi nose sa sobom priču srpskog zadužbinarstva. Najlepše i najstarije hramove podigli su moćni srpski vladari, a neki od njih su u njima svoje poslednje godine proveli kao monasi. Zadužbine su ostavljali i vlastela, monasi i obični građani. Na zidovima srpskih hramova nalaze se najlepši primerci sačuvanog srednjovekovnog svetskog slikarstva. Srpski manastiri nalaze se na putu Transromanike koji je Savet Evrope uvrstio u program „Glavni evropski putevi kulture.“ U periodu od XI do XIII veka, evropska umetnost bila je inspirisana Rimom pa je pravac po tome dobio naziv romanika. S obzirom da je u srednjem veku crkva bila nosilac kulture, manastiri Srbije najočiglednije predstavljaju ovaj pravac u arhitekturi. Istovremeno sa ovim pravcem, dolazi do nastanka i procvata srpske države. Graditelji su često dolazili iz Italije i sa Jadranskog mora i sa sobom donosili zapadne uticaje koji su se na ovim prostorima mešali sa uticajima vizantijske umetnosti stvarajući specifičan stil.
Verski-poklonički turizam, poslednjih godina postaje jedan od vodećih oblika turizma u svetu. Stručnjaci procenjuju da verskim povodom svetom putuje čak 20% od ukupnog broja turista, odnosno njih gotovo 200 miliona. Srbija ima realne šanse, odnosno kvalitetne potencijale za razvoj verskog turizma, ali ne još uvek razvijenu strategiju. Uz dobru strategiju i pravilnu promociju  naša zemlja bi mogla  postati vodeća zemlja po broju gostiju poklonika u regionu. Italija, na primer, od verskog turizma zaradi godišnje oko 5 milijardi dolara. U obilazak oko 2.200 samostana i svetilišta dolazi oko 40 miliona turista godišnje. Srbija bi koristeći svoje manastire koje je UNESKO stavio na listu svetske kulturne baštine: Studenicu, Sopoćane, Dečane, Gračanicu, Bogorodicu Ljevišku i Pećku patrijašiju, mogla da postigne velike rezultate i da privuče mnoge turiste. Značajno mesto zauzimaju Sremski Karlovci i Fruška gora, sa fruškogorskim manastirima, a sve to na strateškom mestu - 20 km od Novog Sada i 70 km od Beograda. Fruška gora, planina koja je danas poznata po svojim brojnim manastirima i nacionalnom parku privlači mnogobrojne turiste. Manastiri su poznati po svojoj specifičnoj arhitekturi, riznicama, bibliotekama i freskama, ali i brojnim istorijskim i praistorijskim arheološkim nalazištima. Nacionalni park Fruška gora, kao planina specifične lepote nudi brojne aktivnosti za posetioce i posebna je ne samo za verske turiste. Zahvaljujući izvanrednim prirodnim bogatstvima, lepotama pejzaža, Fruška gora je idealno mesto za odmor i rekreaciju. Ona je, kao mesto zadivljujuće flore i faune, takođe postala destinacija gde posetioci mogu da se odmore i uživaju u prelepom pogledu. Prema istorijskim podacima, prve monaške zajednice ovde su zabeležene u prvim decenijama 16. veka. Predanja, međutim, svedoče da je period osnivanja bio čak između 12. i 15. veka. Manastiri su koncentrisani na prostoru od 50 km dužine i 10 km širine. Tokom vekova svog postojanja, ovi manastiri su imali jak uticaj na duhovni i politički život srpskog naroda. Fruškogorski manastiri, kao deo naše bogate kulturne baštine, predstavljaju značajan turistički potencijal koji bi trebalo da na najbolji način ponudmo domaćoj i svetskoj javnosti.
Na padinama Fruške Gore smešteno je 16 srpskih pravoslavnih manastira. Podignuti su u kasnom srednjem veku, kada se težište srpske kulture pod naletom Turaka premestilo u ondašnju južnu Ugarsku. Sredinom 15. veka despot Đurađ Branković je od pape Nikole V dobio odobrenje da u Ugarskoj podigne devet pravoslavnih manastira. Tada je na prostoru Fruške gore postojao veliki broj pravoslavnih i katoličkih manastira (prema nekim podacima 35). U prvoj polovini 16. veka, usled prodiranja turske vojske u Ugarsku, stradali su i pravoslavni i katolički manastiri, ali su obnavljani samo pravoslavni, jer se katoličko stanovništvo povuklo pred turskom najezdom.  Burna istorija, arhitektonska i likovna lepota i naročito uloga duhovnog središta srpskog naroda, doprineli su velikom značaju fruškogorskih manastira u kulturno-istorijskom nasleđu Srbije.
Od zapada ka istoku ređaju se manastiri: Privina Glava, Divša, Kuveždin, Petkovica, Šišatovac, Bešenovo, Mala Remeta, Beočin, Rakovac, Rakovac, Jazak, Vrdnik, Staro Hopovo, Novo Hopovo, Grgeteg, Velika Remeta i Krušedol. 
Većina manastirskih crkava sagrađena su pod uticajem moravske i raške graditeljske škole, a vremenom su radikalno rekonstruisani. Od vremena nastanka ovi manastiri više puta su pljačkani, rušeni i napuštani, a najozbiljnije su stradali tokom Drugog  svetskog rata. Prilikom obnove, crkve su dobile visoke višespratne zvonike sa baroknim oblicima i plastikom, a u unutrašnjosti velike i složene barokne ikonostase, koje su oslikali najbolji srpski slikari tog vremena. Danas turisti manastire i druge svetinje u Srbiji posećuju više individualno, tragajući za mirom i blaženstvom koje će im dolazak u svetinju omogućiti. Česte su i grupne ture, organizovani obilasci, izleti i kraće posete. U novije vreme sve više se teži ka tome da se posetiocima ponudi smeštaj u manastirskim konacima. Razvoj pokloničkog turizma u Srbiji, crkva i monaštvo podržavaju, ističući da svakog ko želi Bogu moramo ispoštovati, dostojno primiti. Od toga ima interesa i vera i narod. Sama bratstva-monasi koji prikupljanjem dobrotvornih priloga obnavljaju manastire, grade konake za prenoćište i boravak vernika doprineli su mnogo razvoju ovog vida turizma, i omogućili duzi boravak poklonika na manstirskom imanju. Vera je uvek pokretala ljude da putujući upoznaju svet jer je u prirodi čoveka, potreba za kretanjem, a mestu hodočašća imaju nemerljivo veliki uticaj na razvoj ljudske svesti i savesti. Takva putovanja nas preobražavaju, donose preporod i pokajanje, i nipošto ih ne treba izjednačavati sa putovanjima zbog odmora i razonode. Pitanje hodočašća je vrlo značajno koje u antroploškom smislu pripada ljudskom biću jer post, susretanje i traženje ciljeva govori o konstitutivnoj dimenziji ljudskog bića. Ako je uz sve to prisutna zajednica vere kada hodočastimo u mesta sa velikom kulturom, sve to nas na poseban način povezuje. Verski turizam je prava prilika za bolje međusobno upoznavanje nacija i država, ne samo kad je reč o pravoslavnom svetu. U turističkom smislu, pokloništvo je velika šansa za Srbiju. Izuzetno je bitno usladiti potrebe savremenog turizma, oličenog u postmodernom turisti i pravoslavlja kao drevne vere. To nije nimalo lako i bezbolno. Za to su odgovorni sami turisti koji individualno posećuju mesta od izuzetne verske i kulturne vrednosti, ali i organizatori putovanja čiji glavni cilj treba da bude očuvanje vrednosti hodočašća koja moraju ostati sveta mesta i za generacije koje će doći. Lepote i kulturno istorisko blago koje poseduje Fruška gora je nemerljivo i neizrecivo. Sledi kratak opis manastira koji se i danas odupiru vremenu i ponosno čuvaju ono najvrednije što može da poseduje jedna država i narod, blago od neprocenljive vrednosti koje se ogleda u slikarstvu, predmetima, knjigama, pismima i brojnim spisama koji nam govore ko smo i odakle smo došli, gde su nam koreni. O moštima svetitelja i znamenitih srpskih ljudi ne treba ni govoriti, to su ljudi koji nas odlikuju i kao naciju čine ponosnom.

Manastir Beočin

Prvi put se pominje oko polovine 16. veka. Tokom austro-turskih ratova, pretrpeo je veća oštećenja, a tada je ostao i napušten. Po dopuštenju Arsenija III Čarnojevića, izbegli kaluđeri manastira Rače naselili su i obnovili Beočin  krajem 17. veka. Današnja crkva, posvećena prazniku vaznesenja Hristovog, zidana je u periodu od 1732-1734, dok su manastirski konaci izgrađeni između 1728-1771 godine. Ovde se nalazi jedan od najlepših fruškogorskih ikonostasa i delo je Janka Haltazovića, Dimitrija Bačevića i Teodora Kračuna.

Manastir Krušedol

Manastir Krušedol izgrađen je između 1509. i 1516. godine. Osnovao ga je despot Đorđe Branković. Tokom Velikih seoba, monasi Krušedola su 1690. godine, napustili manastir, ali se tokom 1697. godine vraćaju predvođeni Patrijarhom Arsenijem III. Prilikom turskog povlačenja iz južne Ugarske, manastir je posebno stradao 1716. godine. Tom prilikom su spaljene i gotovo sve mošti svetih Brankovića. Današnja crkva je posvećena prazniku Blagoveštenja. U njoj postoji zidni živopis a radovi su preslikani uljanim bojama, što se ujedno smatra prvim uljanim slikarstvom u Vojvodini. Radove su izveli ukrajinski slikari Jov Vasilijevič i Stefan Tenecki. Danas manastir Krušedol poseduje najbogatiju riznicu. Današnjem posetiocu manastir najviše privlači pažnju kao mauzolej u kojem leže posmrtni ostaci mnogobrojnih značajnih Srba. Pored Đorđa Brankovića, njegovog oca Stefana Brankovića i njegovog brata despota Jovana Brankovića, tu su sahranjeni patrijarh Arsenije III Čarnojević, mitropolit Isaija Đaković, patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta, vojvoda Stefan Šupljikac, kneginja Ljubica Obrenović i kralj Milan Obrenović.

Bermet - vino iz manastira Krušedola

Davne 1783.god. rešen da Sremce nauči kako se vinograd održava i kako se vino spravlja, Zaharije Orfelin u Beču štampa “ Iskusnog podrumara”. Tu se prvi put pominje bermet iz manastira Krušedol. Vino Bermet dakle potiče iz manastira Krušedol, gde se pripremala božićna, a potom i uskršnja varijanta. Nakon berbe, u bure se stavljaju određene trave koje su se zalivale mladim vinom. Bure se otvaralo za Božić. To vino su pili velikodostojnici. Legenda kaže da je u vreme austrougarske vladavine u Karlovcima bila rečna luka iz koje se vino vozilo za Beč. To vino je posredstvom jednog oficira stiglo do bečke carice. Oduševljena carica poslala je oficira u Krlovce da donesu još vina, ali pošto je domaćin bermet pravio samo za svoju dušu i nije više imao ni za probu, oficir se vratio u Beć neobavljenog posla, što je kasnije bio povod da Marija Terezija fruškogorske muškarce oslobodi odlaska u vojsku kako bi imali dovoljno vremena da proizvode vino. Bermet se kasnije izvozio u SAD, a nalazio se i na vinskoj karti “Titanika“.

Manastir Jazak

Prvi pomen ovog manastira, potiče iz 1522.godine. Manastir je posvećen prazniku Silaska sv. Duha. Nedaleko od manastira, nalaze se ostaci prvobitnog manastira istog imena, koji je bio posvećen Vavedenju. Prema predanju, manastir Stari Jazak je osnovao despot Jovan Branković u drugoj polovini 15. veka. Tokom 17. veka manastir je zapusteo, a sam preporod doživljava od 1705. godine, kada su donete mošti cara Uroša. Novi manastir Jazak počeo je da se zida 1736. godine, radovi su okončani 1758.godine. Konaci su naknadno izgrađeni, a ikonostas u crkvi izveo je 1769. godine Dimitrije Bačević.

Manastir Mala Remeta

Manastir se nalazi na južno-središnjem delu Fruške gore. Manastir se prvi put pominje 1546. godine. Monasi manastira Rače na Drini, su krajem 17. veka obnovili manastir i od tog vremena, pa sve do 1920. se vodi kao metoh manastira Beočin. Manastirska crkva, sagrađena na mestu stare crkve i posvećena je Pokrovu Bogorodice, ubraja se u red najlepših fruškogorskih hramova. Prestone ikone ikonostasa radio je 1759.god Janko Halkozović, a zidne Kosta Vanćelović. Tokom Drugog svetskog rata stradao je konak, kao i manastirska biblioteka.  Danas manastir čine crkva, jednokrilni konak, drveni konak i kapela.

Manastir Vrdnik - Sremska Ravanica

Manastir Vrdnik je izgrađen na južnim padinama Fruške gore. Crkva je sagrađena još u drugoj polovini 16. veka. Tokom 1697. godine manastir su naselili monasi manastira Ravanice, donevši sa sobom mošti kneza Lazara, kao i povelje manastira Ravanice i druge dragocenosti. Od tog trenutka je manastiru pored  naziva Vrdnik dodato i ime Ravanica. Današnja crkva je sazidana 1811. dok su konaci u prvoj polovini 18.veka. U staroj manastirskoj crkvi nalazio se ikonostas koji je slikao Stanoje Popović, a ikonostas u današnjoj crkvi je delo Dimitrija Avramovića.

Manastir Staro i Novo Hopovo

Manastir Novo Hopovo po svojoj arhitektonskoj vrednosti predstavlja najznačajniju sakralnu građevinu svoje epohe na ovim prostorima. Pored Krušedola ovaj manastir sa Crkvom sv. Nikole je jedan od najznačajnijih fruškogorskih manastira. Prema predanju manastir je osnovao vladika Maksim (despot Đorđe Branković) početkom 16.veka. Sadašnja crkva sagrađena je 1575/76. godine. Oslikavana je u više navrata. Smatra se da je hopovsko fresko slikarstvo jedno od najznačajnijih na balkanskom umetničkom području. Stari ikonostas zamenjen je delom Teodora Kračuna 1776. godine. Danas je ostalo poznato samo deset ikona ove celine. 

Manastir Staro Hopovo je takođe osnovao vladika Maksim početkom 16. veka. Prvi podaci o manastiru zabeleženi su 1545-46. godine. Umesto stare crkve posvećene sv. Nikoli, koja je stradala u zemljotresu, izgrađena je 1752. godine današnja crkva posvećena sv. Pantelejmonu. Poslednje decenije 18. veka crkva je dobila ikonostas sa izuzetnom rezbarijom, rad osečkog drvorezbara Tomasa Firtlera, a ikone su delo Jeftema Isakovića. U ovoj se crkvi cuvaju mošti svetog ratnika Teodora Tirona.

Manastir Grgeteg

Kao i vecina fruškogorskih manastira vezuje se za despote porodice Branković. Prema predanju osnovao ga je Vuk Grgurević, u narodu poznatiji kao Zmaj Ognjeni Vuk 1471. god. Prvi sigurni podaci potiču iz turskih zapisa iz 1546. Grgeteg je napuštan tokom 17.veka, ali ga 1708. godine obnavlja mitropolit Isaija Đaković. Sadašnja crkva, posvećena sv. Nikoli potiče iz 1771. godine, a konaci su nastali pet godina kasnije. U crkvi su zabeležena dva ikonostasa. Prvi potiče iz 1774 i nalazio se u crkvi do njene obnove 1901. godine i drugi koji se i danas nalazi u crkvi, a slikao ga je Uroš Predić 1902.godine.

Manastir Kuveždin

Prvi poznati podaci potiču iz 1566/67. godine, kao i kod većine fruškogorskih manastira iz turskih izvora. Prema verovanju manastir Kuveždin sa crkvom posvećenom sv. Savi i sv. Simeonu osnovao je despot Stefan Štiljanović. Manastir se nalazi na jugozapadnom delu Fruške gore. Nova crkva je izgrađena 1816. dok su manastirski konaci uobličeni 1810. godine.Zidne slike i ikonostas radio je Pavle Simić.

Manastir Petkovica

Manastir Petkovica sa crkvom posvećenom sv.Petki smešten je na jugozapadnom delu Fruške gore. Po predanju manastir je osnovala despotica Jelena, udovica Stefana Šiljanovića, u prvoj polovini 16.veka. Prvi pouzdani podaci o manastiru datiraju iz 1566/67. godine. U toku 18.veka crkva je u nekoliko navrata obnavljana, ali je do danas sačuvala nepromenjen oblik. Crkva je 1735. godine dobila novi ikonostas sa velikim izrebarenim krstom.

Manastir Šišatovac

Osnivanje manastira Šišatovac vezuje se za izbegle monahe iz manastira Žiče. Iguman Žiče, Tepfilo sa monasima Ilarionom i Visarinom je na mestu nekadašnje crkve sv. Nikole podigao crkvu posvećenu Rođenju Bogorodice 1520. godine. Na zidovima crkve su očuvani fragmenti fresaka koje je naslikao Grigorije Davidović Obšić 1793. godine. Danas se u crkvi čuva triptih, delo Dimitrija Bačevića. Pouzdani podaci o manastiru datiraju iz sredine 16. veka.

Manastir Velika Remeta

Manastir Velika Remeta sa crkvom posvećenoj sv. Dimitriju. Prema predanju, manastir se vezuje za kralja Dragutina, ali je verovatnije da je nastao krajem 15. i početkom 16. veka. Prvi put manastir se pominje pod imenom Velika Remeta 1562. godine. Živopisna crkva i spolja i iznutra sagrađena je između 1567-1568. a četvorostrani  manastirski konaci su sagrađeni u periodu između 1722 - 1771. godine. Ikonostas manastirske crkve sagrađen 1850.godine od ikona koje potiču iz različitog vremena i različitih autora.

Manastir Rakovac

Prema verovanju, manastir Rakovac sa crkvom posvećenoj sv. vračevima Kuzmanu i Damjanu, osnovao je veliki komornik despota Jovana Brankovića, Raka Milošević. Prvi pouzdani podaci o manastiru zabeleženi su 1545/48. godine. Ikonostas je 1763. godine oslikao Vasa Ostojić, a zidne slike u trpezariji konaka je 1768. dodine izradio Avrosije Janković.

Manastir Divša

Manastir Divša, sa crkvom koja je posvećena sv. Nikoli, izgrađen je na zapadnom ogranku južnog obronka Fruške gore. Osnivanje manastira, krajem 15. vek, pripisuje se despotu Jovanu Brankoviću. U turskim spisima se manastir pominje tek u drugoj polovini 16. veka. Pretpostavlja se da je tokom 17. veka napušten, a već u 18. veku se pominje kao metoh manastira Kuveždin. Ikonostas je 1753/54. godine slikao Teodor Stefanov Gologlavac.

Manastir Privina Glava

Vlastelin Priba je prema predanju u 12. veku osnovao manastir Privina glava sa crkvom posvećenoj arhistrazima Mihajlu i Gavrilu. Po drugom predanju, osnovali su ga sremski despoti Brankovići krajem 15. veka. Pouzdani podaci o manastiru potiču iz 1566/67. godine. Između 1741. i 1760. godine, na mestu stare crkve podignuta je današnja crkva. Konaci su izgrađeni u periodu od 1753. i 1771. godine. Ikonostas i pevnice 1786/91. godine oslikao je Kuzman Kolarić.

Manastir Bešenovo

Danas imamo samo ostatke ovog manastira. Manastirska crkva je bila posvećena sv. Arhanđelima. Bušenovo je po predanju osnovao srpski kralj Dragutin, ali se kao najčešći datum osnivanja pominje 1467. godina kada je prema jednom izgubljenom zapisu crkva bila oslikana. Konaci koji su izgrađeni između 1730 i 1771. god. danas su potpuno razoreni.

***

Ono što je bitno za turizam je činjenica da ljudi sve više vremena posvećuju “verskim aktivnostima”, poštovanjem verskih običaja, aktivnim učestvovanjem u verskim obredima ili obilaskom manastira, crkvi i ostalih svetih mesta. Često su odlasci u crkve i manastire vezani za krštavanje dece i odraslih, venčanja, čitanje molitva za zdravlje, isčelenje, spasenje. Iz svetilišta vernici obično nose osvećenu vodu, ulje, tamjan, naforu. U poslednje dve decenije hodočasnička putovanja su se obavljala i bila organizovana od strane same crkve. Danas imamo posebne turističke agencije koje su specijalizovane za verski turizam. Agencija „Dobročinstvo“ koja radi sa blagoslovom Srpske pravoslavne crkve, više od jedne decenije nudi programe putovanja za poklonička mesta, brojne posete manastirima koji obuhvataju i nezaobilaznu Frušku goru. Ova jedinstvena kulturno-istorijska celina, koju nazivaju i Severna Sveta gora ili Srpski srednjoevropski Atos, utvrđena je za Kulturno dobro i od izuzetnog je značaja za Republiku Srbiju.

Na sva sprovedena istraživanja i razmatranja, mogu zaključiti da je potrebno utvrditi postupke i mere koji bi unapredili i valorizovali i druga područja na teritoriji Srbije, koja poseduju ovakvo kulturno blago, kakvo ima Fruška gora. Potrebno je dakle razviti strategiju kulturne politike i razvoja, i sve potencijale povezati kroz multidisciplinaran pristup, kako bi uvećali razvojne i ekonomske efekte.

Još bih na kraju dodala društveni značaj koji se pre svega ogleda u raznovrsnosti turista koji posećuju ovakva mesta, pre svega stavljajući akcenat na versku različitost i samu strukturu turista kojih je u poslednje vreme sve više, pogotovo iz zemalja poput Nemačke, Austrije, Mađarske ali i iz pravoslavnih zemalja Grčke, Rusije, Bugarske. Oni dokazuju da se duhovne građevine ne moraju doživljavati samo kao mesta koja imaju strogo religijski značaj. Neke od njih su na vrlo zanimljivim mestima, izuzetno prefinjeno oblikovane. Njihova grandioznost i lepota briše sve barijere verske različitosti.

 Danijela Milakov